گسترش روزافزون فعالیت‌های صنعتی و اقتصادی و فراوانی و تنوع نیازهای روزمره انسان‌ها، حمل و نقل را به عنوان نیازی بنیادین و حیاتی برای همه کشورها و جوامع بدل کرده است؛ در این میان وجود امتیازاتی همچون هماهنگی، سرعت، نظم و تسهیل در جابه‌جایی کالا و به تبع آنها کاستن از هزینه‌های حمل کالا و صرفه اقتصادی در فرآیندی به نام حمل و نقل چندوجهی عملاً سبب شده است تا این شاخه از حمل و نقل به سرعت در اقتصاد و صنعت جهان نقشی کلیدی و ارزشمند یافته و خود را در همه ابعاد صنعتی، اقتصادی و حتی اجتماعی به جوامع مختلف تحمیل کند.
در تعریفی دیگر حمل و نقل ترکیبی عبارت است از انتقال کالا از کشوری به کشور دیگر توسط حداقل دو وسیله نقلیه متفاوت با نظام‌های حقوقی گوناگون، تحت مسئولیت شخص واحدی که عامل حمل و نقل ترکیبی نامیده می‌شود.
در واقع حمل و نقل ترکیبی در هر کشور حلقه واسط صنایع کشور است که چرخ تولید را به حرکت درآورده و موجبات توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را فراهم می‌سازد.
حمل و نقل به صورت حجمی ارزان‌تر و مناسب‌تر از حمل و نقل خرد است؛ بنابراین در راستای توسعه، کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری و جلوگیری از صرف زمان، باید تا حد امکان و در مسافت‌های طولانی از ابزار جابه‌جایی بار حجمی و در مسافت‌های کوتاه از وسایل حمل سبک بهره برد.
در واقع شاید بتوان گفت حمل و نقل ترکیبی، حمل و نقلی پایدار خواهد بود که رشد آن موجب توسعه ترانزیت کشورها و افزایش درآمد‌زایی آنها خواهد شد؛ این شیوه عامل مهمی در کاهش مصرف سوخت، بهداشت محیط زیست و جلوگیری از تصادفات جادهای و همچنین کاهش هزینه‌های حمل و نقل خواهد شد.
از ثمرات بسیار مهم حمل و نقل ترکیبی، نقش اصلی آن در ترانزیت کالا و تسهیل این امر است. حمل و نقل چند وجهی تأثیر بسزایی در عملیات ترانزیت دارد. در ترانزیت اصل مهمی به معنی گذر و عبور با حداقل هزینه تعریف شده است؛ بنابراین باید ترکیبی از شیوه‌های حمل و نقل را با توجه به امکانات کشورهای مسیر ترانزیت یافت تا هزینه‌های جابه‌جایی و خسارت حمل کاهش یافته، ضمن آنکه سرعت حمل افزایش یابد.
حمل و نقل ترکیبی به عنوان یک روش تخصصی جهت حمل کالا مورد توجه صاحبان کالا است. البته شکل مدرن آن عملیات حمل و نقل کانتینری است که مقبولیت بیشتری بین صاحبان کالا دارد.
حمل‌و نقل چند وجهی نیازمند ایجاد بسترهای مختلفی است که این بسترها می‌توانند از جنس سخت‌افزاری مانند وسایل مختلف حمل و نقل، مراکز لجستیک برای ترانشیپمنت یا نگهداری کالا و ابزار تخلیه باشد.
حال آنکه می‌تواند از جنس قوانین و مقررات قانون امور گمرکی، بانک و بیمه و مسئولیت‌ها باشد یا می‌توانند از جنس نظارتی و یا روابط بین‌الملل باشد.
اگر بستر مناسبی برای حمل و نقل چندوجهی وجود داشته باشد، در مسیرهای دریایی طولانی از کشتی، در مسیرهای طولانی زمینی از راه‌آهن و در مسیرهای کوتاه و خاص از حمل و نقل جادهای می‌توان بهره برد.
این راهکار می‌تواند در کاهش هزینه حمل و کاهش مصرف سوخت فسیلی، کاهش حوادث جادهای و افزایش بهره‌وری از امکانات موجود تأثیرگذار بوده و امکان جذب خدمات حمل و نقلی به کشورهای همجوار را برای ارائه‌دهندگان خدمات فراهم سازد.
به عقیده کارشناسان «رویکرد جامع چندوجهی سیستم حمل و نقل»، گامی مهم به سوی «جابه‌جایی پایدار» در کنار پیشرفت‌های فنی مختلف در زمینه وسایل نقلیه پاک‌تر و باصرفه‌تر از لحاظ مصرف انرژی است.
در واقع هدف و سیاست‌های چندوجهی حمل و نقل، تعادل بخشی به توسعه و استفاده از شیوه‌های مختلف به منظور سازگاری با اهداف توسعه پایدار است.
حمل و نقل ترکیبی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه
طبق تحقیقات رسمی، در کشورهای توسعه یافته دارای سیستم حمل و نقل تکامل یافته، مسأله بهبود حمل و نقل ترکیبی غالباً بیشتر یک موضوع سازمانی است تا فناوری و اقدامات اداری مقتضی که برای حفظ رقابت عادلانه اعمال می شوند.
در کشورهای کمتر توسعه یافته، رشد و توسعه زیرساخت‌های پایه باید بالاترین اولویت حمل و نقلی آنها باشد؛ به عنوان مثال کشورهای بزرگی مانند روسیه و چین تأکید زیادی بر توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل خود داشته‌اند.
در دنیا شاید بتوان تاریخچه حمل و نقل ترکیبی را در اروپا و امریکا بیشتر جستجو کرد، زیرا ویژگی‌های جغرافیایی از عوامل موثر در رشد اینگونه شیوه های ترکیبی است؛ برای مثال می‌توان به حمل واگن‌ها و کامیون‌ها توسط کشتی بین بنادر مختلف یک کشور و یا بنادر بین‌المللی و همچنین حمل کامیون‌ها توسط راه‌آهن در مسیرهای طولانی اشاره کرد.
ویژگی خاص حمل و نقل ترکیبی به ویژه در اروپا به طریقی است که از رودخانه‌ها و آبراهه‌های بین‌المللی بتوان به نحو مطلوب در حمل و نقل کالا استفاده کرد. از ویژگی‌های حمل و نقل ترکیبی در شیوه حمل دریایی استفاده از کشتی‌های رو‌رو است که از طریق رمپ نسبت به تخلیه و بارگیری کالا اقدام می‌کنند.
اهداف راهبردی لازم برای دستیابی به رویکرد ترکیبی یکپارچه
طبق تحقیقات کارشناسان حمل و نقل در ایران، از دیدگاه کیفی، برای تعریف طرح‌های اجرایی مناسب و دستیابی به رویکرد ترکیبی یکپارچه، لازم است اهداف راهبردی مشخصی در نظر گرفته شود.
قابلیت دسترسی عمومی بررسی شده از طریق بهینه‌سازی همه شبکه‌ها با اولویت‌دهی به شیوه‌های سفر سازگار با محیط زیست، سهولت دسترسی برای همه، کاهش مدت و هزینه، کیفیت خدمت رسانی به کاربران، راحتی و ایمنی، برخی از این اهداف راهبردی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
حمل و نقل ترکیبی در ایران به تازگی مطرح شده و موضوعی جدید است، البته از مدت‌ها قبل بحث‌ها و مطالعات دانشگاهی در این‌باره وجود داشته است.
استفاده از حمل و نقل ترکیبی در بنادر خشک
در قانون برنامه پنجم توسعه، حمل و نقل ترکیبی و لجستیک به عنوان تکلیف در دستورالعمل‌ها آمده است و به همین دلیل به تدریج مورد توجه قرار گرفته است.
استفاده از حمل و نقل ترکیبی در بنادر خشک می‌تواند این امکان را برای استفاده ارزان از این سیستم‌ها و رشد اقتصادی فراهم کند که در این راستا طبق گفته مسئولان متناسب با دستورالعمل تهیه شده، سعی شده است با ارگان‌هایی که با حمل و نقل چندوجهی در ارتباط هستند، نظیر سازمان راهداری و حمل و نقل جادهای، سازمان بنادر و دریانوردی، گمرک جمهوری اسلامی ایران، شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و از این قبیل هماهنگ شود تا ارکان‌هایی باشند برای تصمیم‌گیری اینکه چگونه یک بندر خشک می‌تواند حمل و نقل ترکیبی را توسعه دهد.
ارکان‌های توسعه بنادر خشک/احداث و توسعه پایانههای ترکیبی
همان طور که بیان شد در احداث بنادر خشک، توجه به چندین نکته ضروری به نظر می‌رسد؛ اول اینکه این بنادر باید به مراکز تولید و مصرف نزدیک باشند. یعنی کالا در کوتاه‌ترین زمان امکان توزیع و مصرف داشته باشد.
در اولویت دوم سیستم‌های حمل و نقلی باید بتوانند به بنادر خشک متصل شوند؛ البته جاده‌ها که قطعاً به این بنادر متصل می‌شوند اما اتصال خط‌آهن هم به این درایو پورت‌ها بسیار ضروری است.
در همین راستا، دستورالعملی تهیه شده است که «پیشنهاد احداث و بهره‌برداری از پایانههای ترکیبی» نام دارد. در این دستورالعمل، سرمایه‌گذار بخش خصوصی می‌تواند با فضای فراهم شده که قطعاً به مراکز تولید و صنعت هم نزدیک است، رشد کند، اما این فضا نیازمند انواع حمل و نقل و زیرساخت‌های قبلی آن است که نمونه آن اتصال شبکه‌های ریلی جادهای مناسب است.
نمی‌توان انتظار داشت که بنادر، محل دپوی کالا شوند، چون ساحل‌ها محدود هستند، نباید انبارها را در بنادر ایجاد کرد ولی ذکر این نکته نیز ضروری است که «لازم نیست حمل و نقل ترکیبی تنها از طریق بنادر انجام گیرد».
می‌توان حتی از طریق پایانههای مرزی، حمل و نقل ترکیبی داشت و به جای آنکه در پایانه‌ها انبار ایجاد کنیم، می‌توان اجازه داد که کالاهایی نظیر سوخت و از این قبیل، از پایانه‌ها با شرایط لازم عبور کنند، به داخل کشور آمده و در آنجا مکان‌هایی را ایجاد کنیم تا تمام امور گمرکی و مسائل مختلف انجام شود.
در آنجا ترکیب با کانتینر می‌تواند شبکه ریلی یا جادهای باشد، بنابراین بنادر و پایانه‌ها باید فقط محل عبور باشند و به هیچ عنوان نباید تشریفات گمرکی، چک کردن استانداردها، انبارداری در کنار پایانه‌ها رخ دهد، زیرا امروزه این روش منسوخ شده است.
منبع: فارس